غزه فدایی ایران در برابر اسکند
روایتی از مقاومت فرمانده ی ایرانی غزه (باتیس) در برابر اسکندر
مقدمه
تاریخ پر است از نمونه‌های مقاومت جوامع محلی در برابر تهاجم نیروهای امپراتوری‌طلب (هوارد، ۲۰۰۰، ص ۱۲). یکی از این رویدادهای کمتر برجسته‌مانده، دفاع شهر غزه به فرماندهی باتیس (Batis) در برابر لشکر اسکندر مقدونی است (دیودوروس، کتاب ۱۷، ۴۸.۷؛ استرابو، جغرافیا، کتاب ۱۶). این مقاله با تکیه بر منابع کلاسیک (آرین، کورتیوس)، گزارش‌های اسلامی (طبری، مسعودی) و پژوهش‌های معاصر (بوسورث، ۱۹۸۸؛ برایانت، ۲۰۰۲)، به تحلیل ابعاد تاریخی این مقاومت می‌پردازد.
۱. بستر تاریخی و هویت باتیس
پس از فتح آسیای صغیر و شام، اسکندر در سال ۳۳۲ ق.م. به غزه رسید – آخرین دژ نظامی هخامنشیان در مسیر مصر (آرین، آناباسیس، کتاب ۲، ۲۵-۲۶). دیودوروس (کتاب ۱۷، ۴۸.۷) غزه را "مستحکم‌ترین شهر ساحلی" منطقه توصیف می‌کند. فرمانده آن، باتیس، بر اساس گزارش کورتیوس روفوس (کتاب ۴، ۶.۷)، "ساتراپ عرب" بود که تحت امر ساختار اداری هخامنشیان فعالیت می‌کرد. پژوهش‌های مدرن (هکل، ۲۰۰۶، ص ۵۸) احتمال می‌دهند او ریشه‌های مختلط ایرانی-عربی داشته، اما منابع اولیه صرفاً بر جایگاه نظامی او تأکید دارند.
۲. مقاومت نظامی غزه
برخلاف پیش‌بینی اسکندر، غزه به‌رغم محاصره، مقاومتی طولانی و پرهزینه نشان داد (آرین، کتاب ۲، ۲۷). باتیس با ترکیب نیروهای محلی و واحدهای باقیمانده هخامنشی، دفاعی چندلایه سازماندهی کرد. نکته قابل توجه، زخمی شدن دوگانه اسکندر در این نبرد است – اتفاقی نادر در کارنامه نظامی او که توسط پلوتارک (اسکندر، ۲۵.۴) و گرین (۱۹۹۱، ص ۲۸۹) ثبت شده است. این مقاومت نشان‌دهنده اهمیت استراتژیک غزه و توانایی فرماندهی باتیس بود.
۳. سقوط غزه و سرنوشت باتیس**
با اتمام ذخایر و نیروهای دفاعی، شهر پس از محاصره‌ای دو ماهه سقوط کرد و باتیس اسیر شد (دیودوروس، کتاب ۱۷، ۴۸.۷). روایت کورتیوس روفوس (کتاب ۴، ۶.۲۹) از مجازات او به‌دلیل مقاومت شدید، صریح‌ترین گزارش است: "اسکندر دستور داد پاهای باتیس را سوراخ کرده و با طناب به ارابه‌ای ببندند تا زنده در شهر کشیده شود."
این اقدام – که به انتقام آشیل از هکتور در ایلیاد (کتاب ۲۲) تشبیه شده – نشان‌دهنده خشم اسکندر از مقاومت غیرمنتظره غزه است. باید توجه داشت که آرین (کتاب ۲، ۲۷) فقط به "اعدام" باتیس اشاره کرده و جزئیات روش شکنجه را ذکر نمی‌کند.
۴. بازتاب تاریخی مقاومت باتیس
منابع اسلامی (طبری، ج۲، ص۱۵۶؛ مسعودی، مروج الذهب، ج۱، ص۱۸۹) با وجود سکوت درباره جزئیات شکنجه، از "پایداری" و "شجاعت" باتیس تمجید می‌کنند (ذاکری، ۱۹۹۵، ص ۷۳). در سنت غربی، سکوت باتیس در برابر شکنجه (کورتیوس، کتاب ۴، ۶.۲۹) به‌عنوان نماد "عزت نفس" تفسیر شده است (ورینگتون، ۲۰۰۴، ص ۱۱۷). این تفاوت در بازتاب‌ها، نشان‌دهنده تفاوت در گفتمان‌های تاریخی شرق و غرب است.
۵. تحلیل و اهمیت تاریخی
مقاومت غزه – اگرچه نتوانست پیشروی اسکندر را متوقف کند – از چند جنبه قابل توجه است:
- استراتژیک: غزه آخرین مانع مهم قبل از مصر بود و سقوط آن راه را برای کنترل اسکندر بر شرق مدیترانه باز کرد (برایانت، ۲۰۰۲، ص ۸۲۳).
- نمادین: این روایت نمونه‌ای از مقاومت جوامع محلی در برابر گسترش امپراتوری‌هاست که در تقاطع تاریخ ایران، جهان عرب و یونان قرار دارد.
- اخلاقی: سرنوشت باتیس پرسش‌هایی درباره رفتار اسکندر با مخالفان مطرح می‌کند که در منابع اولیه نیز بازتاب یافته است.
نتیجه‌گیری
روایت مقاومت باتیس و غزه، فراتر از یک نبرد نظامی، بازتابی از پیچیدگی‌های سیاسی و فرهنگی در دوره گذار از هخامنشیان به سلوکیان است. این واقعه نشان می‌دهد که حتی در اوج قدرت امپراتوری‌ها، مقاومت‌های محلی می‌توانست هزینه‌های قابل توجهی بر تحقق اهداف آنها تحمیل کند. تحلیل این رویداد نیازمند توجه به تفاوت‌های منابع و پرهیز از تفسیرهای ایدئولوژیک است.
📚 منابع
۱. منابع کلاسیک
- آرین. *آناباسیس اسکندر*. ترجمه: پ. برینسون. کمبریج: هاروارد یونیورسیتی پرس. (کتاب ۲).
- دیودوروس سیسیلی. *تاریخ جهان*. ترجمه: سی. بی. ولدز. کمبریج: هاروارد یونیورسیتی پرس. (کتاب ۱۷).
- کورتیوس روفوس، کوئینتوس. *تاریخ اسکندر*. ترجمه: ج. سی. رولفس. کمبریج: هاروارد یونیورسیتی پرس. (کتاب ۴).
- پلوتارک. *زندگی اسکندر*. ترجمه: بی. پرین. لندن: پنگوئن.
- هومر. *ایلیاد*. ترجمه: ر. لاتیمور. شیکاگو: یونیورسیتی آو شیکاگو پرس. (کتاب ۲۲).
۲. منابع اسلامی
- طبری، محمد بن جریر. *تاریخ الرسل و الملوک*. بیروت: دارالکتب العلمیه. (ج۲).
- مسعودی، علی. *مروج الذهب*. بیروت: دارالکتب العلمیه. (ج۱).
۳. منابع مدرن
- Bosworth, A. B. (1988). *Conquest and Empire: The Reign of Alexander the Great*. Cambridge: CUP.
- Bryant, P. (2002). *From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire*. Eisenbrauns.
- Green, P. (1991). *Alexander of Macedon: A Historical Biography*. Berkeley: UC Press.
- Heckel, W. (2006). *Who’s Who in the Age of Alexander the Great*. Oxford: Blackwell.
- Howard, M. (2000). *The Invention of Peace: Reflections on War and International Order*. Yale UP.
- Warrington, J. (2004). *Alexander the Great: The Making of a Legend*. New York: Carroll & Graf.
- ذاکری، سید محمدکاظم. (۱۳۷۴). *اسکندر مقدونی در منابع اسلامی*. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
۴. مقالات و مراجع
- "Gaza" in *Encyclopaedia Iranica*, Vol. X, Fasc. 5. (مدخل غزه در دانشنامه ایرانیکا).
روایتی از مقاومت فرمانده ی ایرانی غزه (باتیس) در برابر اسکندر
مقدمه
تاریخ پر است از نمونه‌های مقاومت جوامع محلی در برابر تهاجم نیروهای امپراتوری‌طلب (هوارد، ۲۰۰۰، ص ۱۲). یکی از این رویدادهای کمتر برجسته‌مانده، دفاع شهر غزه به فرماندهی باتیس (Batis) در برابر لشکر اسکندر مقدونی است (دیودوروس، کتاب ۱۷، ۴۸.۷؛ استرابو، جغرافیا، کتاب ۱۶). این مقاله با تکیه بر منابع کلاسیک (آرین، کورتیوس)، گزارش‌های اسلامی (طبری، مسعودی) و پژوهش‌های معاصر (بوسورث، ۱۹۸۸؛ برایانت، ۲۰۰۲)، به تحلیل ابعاد تاریخی این مقاومت می‌پردازد.
۱. بستر تاریخی و هویت باتیس
پس از فتح آسیای صغیر و شام، اسکندر در سال ۳۳۲ ق.م. به غزه رسید – آخرین دژ نظامی هخامنشیان در مسیر مصر (آرین، آناباسیس، کتاب ۲، ۲۵-۲۶). دیودوروس (کتاب ۱۷، ۴۸.۷) غزه را "مستحکم‌ترین شهر ساحلی" منطقه توصیف می‌کند. فرمانده آن، باتیس، بر اساس گزارش کورتیوس روفوس (کتاب ۴، ۶.۷)، "ساتراپ عرب" بود که تحت امر ساختار اداری هخامنشیان فعالیت می‌کرد. پژوهش‌های مدرن (هکل، ۲۰۰۶، ص ۵۸) احتمال می‌دهند او ریشه‌های مختلط ایرانی-عربی داشته، اما منابع اولیه صرفاً بر جایگاه نظامی او تأکید دارند.
۲. مقاومت نظامی غزه
برخلاف پیش‌بینی اسکندر، غزه به‌رغم محاصره، مقاومتی طولانی و پرهزینه نشان داد (آرین، کتاب ۲، ۲۷). باتیس با ترکیب نیروهای محلی و واحدهای باقیمانده هخامنشی، دفاعی چندلایه سازماندهی کرد. نکته قابل توجه، زخمی شدن دوگانه اسکندر در این نبرد است – اتفاقی نادر در کارنامه نظامی او که توسط پلوتارک (اسکندر، ۲۵.۴) و گرین (۱۹۹۱، ص ۲۸۹) ثبت شده است. این مقاومت نشان‌دهنده اهمیت استراتژیک غزه و توانایی فرماندهی باتیس بود.
۳. سقوط غزه و سرنوشت باتیس**
با اتمام ذخایر و نیروهای دفاعی، شهر پس از محاصره‌ای دو ماهه سقوط کرد و باتیس اسیر شد (دیودوروس، کتاب ۱۷، ۴۸.۷). روایت کورتیوس روفوس (کتاب ۴، ۶.۲۹) از مجازات او به‌دلیل مقاومت شدید، صریح‌ترین گزارش است: "اسکندر دستور داد پاهای باتیس را سوراخ کرده و با طناب به ارابه‌ای ببندند تا زنده در شهر کشیده شود."
این اقدام – که به انتقام آشیل از هکتور در ایلیاد (کتاب ۲۲) تشبیه شده – نشان‌دهنده خشم اسکندر از مقاومت غیرمنتظره غزه است. باید توجه داشت که آرین (کتاب ۲، ۲۷) فقط به "اعدام" باتیس اشاره کرده و جزئیات روش شکنجه را ذکر نمی‌کند.
۴. بازتاب تاریخی مقاومت باتیس
منابع اسلامی (طبری، ج۲، ص۱۵۶؛ مسعودی، مروج الذهب، ج۱، ص۱۸۹) با وجود سکوت درباره جزئیات شکنجه، از "پایداری" و "شجاعت" باتیس تمجید می‌کنند (ذاکری، ۱۹۹۵، ص ۷۳). در سنت غربی، سکوت باتیس در برابر شکنجه (کورتیوس، کتاب ۴، ۶.۲۹) به‌عنوان نماد "عزت نفس" تفسیر شده است (ورینگتون، ۲۰۰۴، ص ۱۱۷). این تفاوت در بازتاب‌ها، نشان‌دهنده تفاوت در گفتمان‌های تاریخی شرق و غرب است.
۵. تحلیل و اهمیت تاریخی
مقاومت غزه – اگرچه نتوانست پیشروی اسکندر را متوقف کند – از چند جنبه قابل توجه است:
- استراتژیک: غزه آخرین مانع مهم قبل از مصر بود و سقوط آن راه را برای کنترل اسکندر بر شرق مدیترانه باز کرد (برایانت، ۲۰۰۲، ص ۸۲۳).
- نمادین: این روایت نمونه‌ای از مقاومت جوامع محلی در برابر گسترش امپراتوری‌هاست که در تقاطع تاریخ ایران، جهان عرب و یونان قرار دارد.
- اخلاقی: سرنوشت باتیس پرسش‌هایی درباره رفتار اسکندر با مخالفان مطرح می‌کند که در منابع اولیه نیز بازتاب یافته است.
نتیجه‌گیری
روایت مقاومت باتیس و غزه، فراتر از یک نبرد نظامی، بازتابی از پیچیدگی‌های سیاسی و فرهنگی در دوره گذار از هخامنشیان به سلوکیان است. این واقعه نشان می‌دهد که حتی در اوج قدرت امپراتوری‌ها، مقاومت‌های محلی می‌توانست هزینه‌های قابل توجهی بر تحقق اهداف آنها تحمیل کند. تحلیل این رویداد نیازمند توجه به تفاوت‌های منابع و پرهیز از تفسیرهای ایدئولوژیک است.
📚 منابع
۱. منابع کلاسیک
- آرین. *آناباسیس اسکندر*. ترجمه: پ. برینسون. کمبریج: هاروارد یونیورسیتی پرس. (کتاب ۲).
- دیودوروس سیسیلی. *تاریخ جهان*. ترجمه: سی. بی. ولدز. کمبریج: هاروارد یونیورسیتی پرس. (کتاب ۱۷).
- کورتیوس روفوس، کوئینتوس. *تاریخ اسکندر*. ترجمه: ج. سی. رولفس. کمبریج: هاروارد یونیورسیتی پرس. (کتاب ۴).
- پلوتارک. *زندگی اسکندر*. ترجمه: بی. پرین. لندن: پنگوئن.
- هومر. *ایلیاد*. ترجمه: ر. لاتیمور. شیکاگو: یونیورسیتی آو شیکاگو پرس. (کتاب ۲۲).
۲. منابع اسلامی
- طبری، محمد بن جریر. *تاریخ الرسل و الملوک*. بیروت: دارالکتب العلمیه. (ج۲).
- مسعودی، علی. *مروج الذهب*. بیروت: دارالکتب العلمیه. (ج۱).
۳. منابع مدرن
- Bosworth, A. B. (1988). *Conquest and Empire: The Reign of Alexander the Great*. Cambridge: CUP.
- Bryant, P. (2002). *From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire*. Eisenbrauns.
- Green, P. (1991). *Alexander of Macedon: A Historical Biography*. Berkeley: UC Press.
- Heckel, W. (2006). *Who’s Who in the Age of Alexander the Great*. Oxford: Blackwell.
- Howard, M. (2000). *The Invention of Peace: Reflections on War and International Order*. Yale UP.
- Warrington, J. (2004). *Alexander the Great: The Making of a Legend*. New York: Carroll & Graf.
- ذاکری، سید محمدکاظم. (۱۳۷۴). *اسکندر مقدونی در منابع اسلامی*. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
۴. مقالات و مراجع
- "Gaza" in *Encyclopaedia Iranica*, Vol. X, Fasc. 5. (مدخل غزه در دانشنامه ایرانیکا).
