فلسفه فواید قربانی کردن

قربانی کردن فلسفه و احکام

فوائد و فلسفه قربانی

فلسفه قربانی کردن چیست؟

اگر قربانی کردن باید فقط در راه خداوند باشد، آیا قربانی کردن حیوان جلوی کسی که از سفر می آید، صحیح است؟

ابتدا گفتنی است: اعتقاد به ذبح منحصر به مواردی است که دستور ازشرع (مانند قربانی درحج یا بوسیله نذر و…)صادرشده باشد اما اعتقاد به مواردی که جنبه شرعی ندارد و صرفا درعرف مردم رایج است مانند رد شدن عروس و داماد ازخون حیوان و یا کشتن گوسفند پیش پای مسافر اصطلاحا ولیمه است و قربانی شرعی نمی باشد.

بنابراین ذبح حیوان مقابل پای زائر یا میت اشکال ندارد وحکم صدقه مستحبی دارد و می توان آن را به صورت خام یا ولیمه به مومنین داد. ولیمه دادن و ذبح حیوان درعروسی و مانند آن، شرعا رجحان داشته ومستحب است.

فلسفه قربانی :



قربانی در کشتارگاه آسایشگاه خیریه بقیه الله قم

” قربانی کردن ” نمادی از قطع دلبستگی و وابستگی ها و جلوه ای از ایثار مال و جان در راه محبوب واقعی و رضای خدا است . بنابراین اگر اسرار قربانی و تاثیر آن در آمادگی روحی برای دوری از هرگونه منفعت طلبی و زیاده خواهی آشکار شود و از سویی توجه کنیم که سفارش شده گوشت قربانی برای فقرا و یا میهمانی خویشاوندان و همسایگان مصرف شود که در حقیقت با این قربانی یک نوع رسیدگی به نیازمندان و تقویت روحیه نوع دوستی می باشد و آنچه در میان مسلمانان رایج است و حتی قبل از اسلام در میان خیر خواهان و بخشندگان رایج بوده به همین انگیزه است و تبلیغات سوء خشنونت طلبی و با عدم رعایت حقوق حیوانات به هیچ وجه نسبت به قربانی سازگاری ندارد. 

لذا البته آنچه که از قربانی کردن و رسیدن به مقام قرب الهی به وسیله ذبح گوسفند, لحاظ شده است , قطع علقه های روحی و مالی است که باعث تقوای قلب و طهارت نفس می گردد. 

خداوند متعال می فرماید: 

” وقتی شما قربانی می کنید آنچه که متعلق به خدا است , تقوای شماست نه گوشت و پوست قربانی “  (حج , آیه ۳۷). 

خلاصه این که ظاهر کار سر بریدن است ، اما واقعیت قضیه نهایت تسلیم ، سرسپردگی , عشق و علاقه بنده به مولای خود است . چه عشقی بالاتر از این که انسان حاضر شود, عزیزترین کسان خود را برای رضای خالق خود با دست خود ذبح کند و قربانی نیز عاشقانه تسلیم شود، نه به زور و قهر که در مفهوم خشونت نهفته است , (صافات , آیات ۱۰۲ و ۱۰۳). 

والاترین صفت بنده در مقابل رب , همان تسلیم بودن اوست

” و من احسن دینا ممن اسلم وجهه لله و هو محسن “ (نسائ, آیه ۱۲۵) 

و ما مامور به همین وظیفه و تکلیف هستیم و رشد ما در گرو آن است

” فمن اسلم فاولئک تحروا رشدا “ (جن , آیه ۱۴) 

و تسلیم شدن در مقابل خدا; یعنی , پذیرش قلبی و عملی و با نهایت آرامش خاطر دستورات الهی .

حکمت و فلسفه قربانی در روایات

قربانی یکی از دستورات خداوند متعال در اعمال حج است که حقیقت و فلسفه آن به طور کامل و قطعی برای ما مشخص نیست، اما برخی از مطالبی که در آیات و روایات در این باره آمده است عبارت است از:

۱٫ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند:

” خداوند قربانی را قرار داده است تا مساکین از گوشت سیر شوند “ (۱)

لذا سفارش شده که حیوان چاق را برای قربانی انتخاب و گوشت آن سه قسمت شود، یک بخش برای خودشان، بخش دوم را به فقرا بدهند، و بخش سوم را هدیه نمایند.(۲)

قرآن کریم نیز می فرماید:

” فَکُلُواْ مِنْهَا وَ أَطْعِمُواْ الْقَانِع َ وَ الْمُعْتَرَّ ” ;(۳)

از گوشت آن ها بخورید، و مستمندان قانع و فقیران را نیز از آن اطعام کنید. این گونه ما آن ها را مسخرتان ساختیم، تا شکر خدا را به جا آورید.

۲٫ ابوبصیر از امام صادق علیه السلام علت قربانی را پرسید، حضرت فرمودند:

« هنگامی که اولین قطره خون قربانی به زمین می ریزد گناهان صاحبش بخشیده می شود و به وسیله قربانی معلوم می شود چه کسی تقوای الهی دارد.” (۴)

قرآن مجید نیز می فرماید:

” نه گوشت ها و نه خون های آن ها، هرگز به خدا نمی رسد. آن چه به او می رسد، تقوا و پرهیزگاری شماست . این گونه خداوند آن ها را مسخّر شما ساخته ، تا او را به خاطر آن که شما را هدایت کرده است بزرگ بشمرید ، و بشارت ده نیکوکاران را “ (۵)

۳٫ قربانی یکی از شعائر و نشانه های الهی و موجب خیر و برکت است :

” وَ الْبُدْن َ جَعَلْنَـَهَا لَکُم مِّن شَعَائرِ اللَّه ِ لَکُم ْ فِیهَا خَیْرٌ   (۶)

و شترهای چاق و فربه را (در مراسم حج ) برای شما از شعائر الهی قرار دادیم، در آن ها برای شما خیر و برکت است .”

قربانی حج، نشانه قربانی حضرت ابراهیم و بزرگداشت و زنده نگه داشتن یاد خلیل خداست که خالصانه و برای انجام فرمان الهی تصمیم گرفت فرزندش را قربانی کند.

۴٫ قربانی وسیله تقرب و نزدیکی به خداوند است، که حضرت علی علیه السلام می فرمایند: “اگر مردم می دانستند چه فوایدی در قربانی است ، هر آینه قربانی می کردند و لو با قرض گرفتن باشد”.(۷)

– چند نکته:

۱- البته درست است که قربانی کردن برای حاجی در حج واجب الزامی هست، اما برای دیگرانی هم که به حج مشرف نشده اند مستحب می باشد. (و به طور کلی، قربانی کردن امر مستحبی هست که در روایات بسیار بر آن سفارش شده است.)

۲- همچنین برای نذر و امثال آن نیز می توان قربانی قرار داد.

۳- در عقیقه هم قربانی داریم که ان شاءالله بحثش خواهد آمد.

– پی نوشت:

۱- بحارالانوار، علامه مجلسی ، ج ۹۶، ص ۲۹۶ـ۲۹۸، مؤسسه الوفأ.

۲- ر.ک : تحریر الوسیله ، امام خمینی ;، ج ۱، ص ۴۲۳ـ۴۲۴، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ; / بحارالانوار، همان

۳- حج ،۳۶

۴- بحارالانوار، همان

۵- حج ،۳۷

۶- حج ،۳۶

۷- بحارالانوار، همان

 

آیا قربانی کردن در روز عید قربان واجب است یا مستحب؟

قربانی کردن فقط برای حاجی در اعمال حج و همچنین برای کسی که نذر قربانی کرده باشد واجب است.

برای دیگران مستحب می باشد که البته موارد متعددی دارد. (که در ادامه به چند مورد اشاره می شود.)

اصل وجوب ذبح قربانی در حج از مسائل مسلم در فقه شیعه و مورد اتفاق همه فقیهان است. قرآن کریم و نیز روایات متعدد، به صراحت بر وجوب آن دلالت دارد. (آیه ۱۹۶ سوره مبارکه بقره).

البته درباره مکان و کیفیت مصرف آن موارد متعدد و نظرات مختلف است که تفصیل زیادی دارد.

توضیح:

در چند مورد ذبح حیوان و یا قربانی واجب است:

۱- قربانی در حج : در منی که باید حیوان سالم و بی عیب را در راه خداوند قربانی نماید.

۲- قربانی که از طریق نذر بر انسان واجب می شود : مثلا کسی نذر کرده است (با شرایطش) اگر خداوند پسرش را شفا بدهد یا مسافرش از سفر به سلامت برگردد، در راه خداوند یک گوسفند قربانی می کنم. حال خداوند لطف کرد و پسرش را شفا داد، در همان زمان نذر بر نذرکننده واجب می شود.

موارد استحبابی قربانی کردن حیوان فراوان است. در سه مورد تاکید زیادی شده است:

۱- عقیقه فرزند: وقتی بچه به دنیا می آید مستحب است در روز هفتم گوسفندی یا شتر و گاوی را به شکرانه خداوند ذبح نماید و گوشت آن را پخته به فقرا و اهالی محل بدهد.

۲- موقع بازگشت از حج: اگر کسی موفق به زیارت خانه خداوند و انجام اعمال مناسک حج گردید است به شکرانه توفیق زیارت بیت الله الحرام, مستحب است هنگام رسیدن به خانه گوسفند یا حیوانی دیگری را ذبح نمایند. و گوشت آن را به مصرف همسایگان و فقیران برسانند.

۳- ساخت یا خرید خانه: برای ساخت یا خرید خانه مستحب است ولیمه بدهد که بهترین آن است گوسفند یا حیوانی مثل گاو و شتر را ذبح نماید و گوشت آن را پخته و به مصرف مدعوین برساند.

موارد دیگر نیز فراوان است اصل عمل قربانی یا ذبح گوسفند به منظور اطعام مهمانان یا فقیران مستحب است بنابراین اگر کسی توان مالی خوبی دارد می تواند هر روز گوسفندی را ذبح و برای فقیران و نیز خویشان خود مصرف نماید.

بنابراین اصل عمل قربانی نه تنها در اسلام تجویز شده است بلکه تاکیدی زیادی روی آن صورت گرفته است. معنای قربانی این است که انسان به وسیله ذبح گوسفند گاو و شتر و نیز در صورت عدم تمکین, مرغ، خود را به خدا نزدیک نماید. زیرا دست از مال شستن و در راه خداوند از تعلقات دنیوی دست برداشتن خود توفیقی بزرگ برای تقرب به حق است.

در روایتی از امام صادق علیه السلام در پنج مورد ولیمه را مستحب دانسته است:

در عروسی, در تولد فرزند , در وقت ختنه بچه , در خرید خانه و در بازگشت از حج.

(وسائل الشیعه, ج ۱۴ , ابواب مقدمات نکاح, باب ۴۰ , حدیث ۵ )

در خصوص عقیقه (ذبح گوسفند در روز هفتم ولادت نوزاد ) نیز تاکید زیادی صورت گرفته است. به گونه ای که اگر در همان روز انجام نشود هر زمانی که قدرت مالی پیدا کرد باید عقیقه انجام شود. حتی اگر پدر از این کار عاجز باشد لازم است خود شخص در صورت قدرت مالی برای خودش عقیقه نماید.

البته عقیقه احکام دیگری نیز دارد که می توانید در صفحه مخصوص عقیقه مطالعه بفرمایید

شبهات وهابیت در خصوص قربانی توسط شیعیان

آیا نذر کردن به نام غیر از الله، مثل نذر به نام امامان، صحیح است؟     

در اکثر کتب فقهى شیعیان، فصلى به نام «باب نذر» وجود دارد و تمام رساله هاى مراجع تقلید و فتاواى آن ها بر این اصل استوار است که نذر، نوعى عبادت است و مانند بقیه عبادات باید براى خدا باشد. دو شرط «نیت قربه الى الله» و «صیغه نذر» را نیز لازمه آن دانسته اند. اگر یکى از آن دو شرط نباشد، نذر محقق نمى شود و این دو شرط مکمل یکدیگرند. نیت نذر مانند بقیه عبادات باید براى خاطر خدا و رضایت او باشد. این نکات در تمام رساله هاى عملیه فقهاى شیعه به وضوح آمده است. بنابراین در اداى نذر، نیت براى غیر خدا حتى نیت پیغمبر و امامان و آل محمد متصور نبوده و باطل کننده نذر است.

از آنجایى که تمام شیعیان بر این اعتقادند که اگر کسى «آل محمد» را خداى خود یا آن ها را شریک در ذات و صفات و افعال خدا بداند، قطعاً مشرک است پس نیت آن ها نمى تواند براى غیر خدا باشد.

اما شرط دوم که صیغه نذر باشد متمم شرط دوم و تثبیت کننده شرط اول است. بدین معنا که نذر کننده باید در موقع نذر صیغه بخواند و چنانچه نام خدا در آن صیغه نباشد صیغه نذر جارى نمى شود. مثلاً کسى که روزه نذر مى کند باید بگوید: «براى خدا روزه مى گیرم».

بنابراین شیعیان معتقدند که هم نیت نذر و هم صیغه نذر هر دو تأکید بر انجام نذر براى خدا دارند و باید براى رضاى خدا باشد، ولى نذر کننده در مصرف نذر خود مختار است. مثلاً نذر مى کند که گوسفندى را براى خدا در حرم فلان امام یا امامزاده قربانی کند، حال مى تواند آن را به فقرا بدهد یا اطعام کند و یا به هیئت و عزاداران آن امام و امام زاده بدهد. یا مثلاً نذر مى کند تا پول یا لباسى را به اهالى یا فقرا یا عالم یا سیدى از اولاد رسول الله بدهد. چون هم نیت و هم صیغه نذر هر دو تأکید بر انجام نذر براى خدا دارند، لذا هیچ اشکالى بر آن وارد نیست. حال اگر بعضى افراد از این اصل عدول نمایند، نمى توان عمل آن ها را به کل شیعیان تعمیم داد و اصول مسلم شیعه را خدشه دار نمود.

پس:

اگر کسی بخواهد نذر کند، اگر صیغه نذر نخواند، این نذر محقق نمی‌شود. هزار بار هم بگوید که من برای امام حسین (علیه السلام) نذر می‌کنم بر این‌که یک گوسفند بکشم، این نذر، نه شرعی است و نه عمل به این نذر، واجب است.

باید بگوید:

من برای رضای خدای عالم نذر می‌کنم گوسفندی را قربانی کنم در حرم امام حسین (علیه السلام) یا برای امام حسین (علیه السلام) یا حضرت عباس (علیه السلام).

همانطوری که در عقد بین یک زن و مرد، تا وقتی که صیغه خوانده نشود، اینها به همدیگر محرم نمی‌شوند، در نذر هم اگر کسی صیغه عربی نذر یا ترجمه آن را نگوید، این نذر محقق نیست و عمل به همچنین نذری، واجب نیست.

اگر واقعا می‌خواهد چنین کاری بکند، قربه إلی الله باشد نه قربه إلی امام حسین (علیه السلام)، چون این کار، کفر و شرک است. باید قربه إلی الله این گوسفند را قربانی کند و در میان مردم توزیع کند و ثوابش را هدیه کند برای امام حسین (علیه السلام). این کاملا درست است.

از جمله نذوراتی که شیعیان در ماه‌های محرم و صفر انجام می‌دهند ، همگی قربه الی الله و برای خداوند است ؛ ولی صاحب نذر ثواب را به امام حسین علیه السلام هدیه می‌کند . شاهد بر این مطلب این است که در هنگام ذبح هیچ کسی به جای نام خداوند ، نام امام حسین را نمی‌برد ؛ بنابراین ، چنین نذری از مصادیق ذبح برای غیر خدا نیست و در نتیجه خوردن آن نیز اشکالی ندارد .

یا مقصود شیعیان از نذر و صدقه برای کسی که فوت کرده است اینست که که ایشان تنها نذر را برای خدا انجام می دهند و مقصود از بردن نام مرده در نذر فرستادن ثواب نذر برای وی است.

از جمله اهل سنت هم این بحث را دارند :

منها ما صحَّ عن سعد، انه سأل النبی(صلى الله علیه وآله)  ، قال: یا نبی الله ان اُمّی افتلتت (أی ماتت) وأعَلْمُ أنها لو عاشت لتصدقت أفإن تصدَّقتُ عنها أینفعها ذلک؟ قال: نعم . فسأل النبیِّ: أیُّ الصدقه أنفع یارسول الله(صلى الله علیه وآله) ؟ قال: الماء ، فحفر بئراً وقال : هذه لاُمّ سعد»

فرقان القرآن : ۱۳۳٫

روایتی که از سعد رسیده است که از رسول خدا سوال کرد و عرضه داشت : مادر من از دنیا رفته است و می دانم که اگر زنده می ماند صدقه می داد ؛ آیا اگر از جانب او صدقه بدهم به او سودی می رسد؟ پاسخ دادند : آری .

پس سوال کرد : کدام صدقه فایده اش بیشتر است ای رسول خدا . حضرت فرمودند : آب .

پس چاهی کنده و گفت : این برای مادر سعد است .

وی در ادامه می افزاید :

« اللام فی هذه لاُم سعد هی اللام الداخله على الجهه التی وجّهتْ إلیه الصدقه لا على المعبود ، المتقرّب إلیه ، وهی کذلک فی کلام المسلمین ، فهم سعدیون لا وثنیون ، وهی کاللام فی قوله تعالى:” انّما الصدقات للفقراء” سوره التوبه : ۶۰٫ » .

فرقان القرآن: ۱۳۳  .

حرف ” لام ” در عبارت ” لأم سعد” ( یعنی برای مادر سعد) لامی است که جهت را معین می کند ؛ یعنی همان جهتی که صدقه را برای آن قرار داده است ؛ ونه برای تعیین معبودی که به سوی او تقرب جسته می شود . در کلام مسلمانان نیز همین طور است ؛ ایشان خدا را می پرستند و بت پرست نیستند .

این لام مانند لام در کلام خداوند است که فرموده است : ” بدرستیکه صدقات برای فقراء است “ سوره توبه آیه ۶۰

نمونه دیگر:

أنّ رجلا سأله أنّه نذر أن یذبح ببوانه ، فأتى رسول الله ، فأخبره فقال (صلى الله علیه وآله) : هل کان فیها وثنٌ من أوثان الجاهلیه یُعبد؟ قالوا: لا .

قال: هل کان فیها عید من أعیادهم؟ قالوا: لا ، قال رسول الله(صلى الله علیه وآله): أَوفِ بنذرک ، فانه لا وفاء لنذر فی معصیه الله ، ولا فیما لا یملک ابن آدم

سنن أبی داود ۳: ۲۳۸ ح۳۳۱۳  باب ما یؤمر به من الوفاء بالنذر

شخصی به نزد رسول گرامی اسلام آمده و سوال کرد که نذر کرده است که در بوانه قربانی دهد ( روستایی بعد از ینبع نزدیک ساحل دریا | معجم البلدان ۱ ص ۵۰۵) حضرت سوال فرمودند : آیا در آنجا بتی از بت های جاهلیت پرستیده می شده است؟ عرضه داشتند : خیر .

حضرت فرمودند : آیا آنجا محل مراسمی خاص از رسوم جاهلیت بوده است ؟ عرضه داشتند : خیر .

حضرت فرمودند : به نذرت وفا بنما ، پس بدرستیکه در راه سرپیچی خدا نباید نذر کرد و نه در چیزی که انسان آن را نمی تواند انجام دهد .

نووی در ذیل این روایت می گوید :

رواه أبو داود بإسناد صحیح على شرط البخاری ومسلم.

المجموع ج۸/ص۳۵۸

ابو داود این روایت را با سند صحیح طبق شروط بخاری و مسلم آورده است .

احکام قربانی

بعد از رمی جمره در روز عید بر حج گزار واجب است قربانی کند ، یعنی یک شتر یا گاو و یا گوسفند در منی ذبح کند.

– شرایط قربانی در حج:

۱- باید دانسته شود که قربانی اگر شتر باشد، از جهت سنی باید حداقل وارد شش سال شده باشد، و گاو و بز حداقل وارد سه سال، و گوسفند و میش حداقل وارد دو سال شده باشد.

۲- و باید از هر جهت سالم و بی عیب باشد. یعنی از جهت شاخ و دم و تخم و گوش و چشم و دست و پا و غیره باید نقصی در او نباشد.

۳- و همچنین باید لاغر نباشد و بنابر احتیاط باید کچلی هم نداشته باشد. ولی اگر گوشش شکاف خورده باشد یا سوراخ باشد ولی ناقص و بریده نباشد اشکال ندارد.

۴- و همچنین اگر شاخ بیرونی او که مثل غلاف برای شاخ سفید درونی است شکسته باشد و خود شاخ درونی سالم باشد اشکال ندارد.

– چند مساله در این رابطه:

مسئله۱: انسان می تواند خودش قربانی را ذبح کند و می تواند نایب بگیرد. و نایب باید شیعه باشد و در وقت ذبح نیت کند برای هر کس که ذبح می کند و دانسته شود که در ذبح کفارات هم لازم است ذابح شیعه باشد.

مسئله۲: شرکت در قربانی صحیح نیست و باید هر کس خودش یک قربانی کند.

مسئله۳: اگر عمدا یا بواسطه عذری روز عید قربانی نکرد احتیاط واجب آن است که در ایام تشریق، یعنی یازده و دوازده و سیزده ذبح کند و اگر نشد در بقیه ماه ذیحجه.

مسئله۴: احتیاط مستحب آن است که ذبیحه را سه قسمت کنند. یک قسمت را هدیه بدهند و یک قسمت را صدقه بدهند و قدری هم از ذبیحه بخورند. و صدقه را به مؤمنین بدهند و لکن چون هیچکدام از اینها واجب نیست اگر صدقه را بفقرای کفار بدهد یا آنکه تمام ذبیحه را به آنها بدهد اشکال ندارد و ضامن سهم فقرا نیست. البته احتیاط خصوصا در خوردن قدری از ذبیحه خیلی مطلوب است، ولی واجب نیست.

مسئله۵: اگر کسی نیابت دارد به شخصی که برای او قربانی بخرد و ذبح کند نایب هم انجام داد پس از آن انسان شک کند که صحیح انجام داده یا نه باین شک اعتنا نکند کافی و صحیح است.

مسئله۶: اگر کسی قدرت بر قربانی نداشته باشد به این معنی که نه گوسفند دارد و نه پولش را که بخرد و نه اینکه می تواند قرض کند یا از راه دیگری تهیه نماید، باید به جای قربانی سه روز در حج و هفت روز پس از مراجعت از حج روزه بگیرد.

– چند نکته:

۱- در این مسائل جزئیات فراوان است که چون معمولا واقع نمی شود از ذکر آن خودداری شد.

۲- در بحث احکام حج بخصوص در جزئیات، فتاوا مختلف می شود. لذا لازم است جهت اطلاع بیشتر به احکام قربانی در مسائل مربوط به مناسک حج مرجع تقلید خود مراجعه بفرمایید.

۳- مسائلی که در اینجا بیان شد، بر اساس فتاوای مرحوم حضرت آیه الله العظمی امام خمینی رحمه الله علیه بود که در مناسک حج فرموده اند. (که البته تا بدینجا که بیان شد، به جز اختلافات کم، مورد اتفاق مشهور مراجع تقلید بود.)

دعای قربانی

بهتر است هنگام ذبح قربانی این دعا خوانده شود:

بِسمِ الله الرّحمن الرّحیم. یا قَومِ اِنّی بَریءٌ مِمّا تُشرِکون اِنّی وَجَّهتُ وَجهی لَلَّذی فَطَرَالسَّمواتِ وَالاَرضَ حَنیفاً مُسلِماً وَما اَنَا مِنَ المُشرِکینَ اِنَّ صَلاتی وَ نُسُکی وَ مَحیایَ وَ مَماتی لِلّه رَبِّ العالَمینَ لا شَریکَ لَهُ وَ بِذالِکَ اُمِرتُ وَ اَنا مِنَ المُسلِمینَ اَللّهمَّ مِنکَ وَلَکَ بِسمِ الله وَ بِاللهِ وَ اللهُ اَکبَرُ اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ

پس از دعا و ذبح (اگر صاحب قربانی خودش ذابح است)، بگوید:

اَللّهُمَّ تَقَبَّل مِنّی

و اگر کسی دیگر دارد ذبح می کند، ذابح بگوید:

اَللّهُمَّ تَقَبَّل مِن فُلانِ بنِ فُلان

(یعنی نام صاحب قربانی برده شود)

و البته گفته اند که اگر کسی دیگر ذابح است، صاحب قربانی در صورت امکان دستش را دست ذابح بگذارد و دعای فوق را بخواند.

تهیه تنظیم و تلخیص: آسایشگاه خیریه بقیهالله قم

منبع:

پرسمان ، شمیم شیعه

تمامی حقوق برای آسایشگاه خیریه معلولین و سالمندان قم محفوظ است.